Yerin adı: Malatya’nın Hekimhan ilçesinde çarşı içerisinde yer almaktadır.
Yapım Tarihi: Han H. 615 / M. 1218 yılında inşa edilmiştir.
Kitabe: Yapıya ait Arapça, Ermenice ve Süryanice olmak üzere üç inşa kitabesi bulunmaktadır. Bu inşa kitabelerinin dışında barınak portalinin doğu cephesinde duvar üzerinde üç satırlık Arapça bir onarım kitabesi bulunmaktadır.
Vakfiye: Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde “Anadolu 1228 başları ve 580 numaralı defterin 127 sayfa 77. sırasında sayfa 168’de Hekimhan’dan bahsedilmektedir. Bunun dışında H. 967 / M.1560 tarihli Malatya Tahrir defterlerinde Hekim Han’a ait vakıf kayıtları bulunmaktadır.
Kurucu: H. 615 / M. 1218 yılında, tahta çıkmadan önce Malatya Valisi olarak vazifelendirilmiş olan II. Kılıçarslan’ın torunu, I. Gıyasettin Keyhüsrev'in oğlu Anadolu Selçuklu Sultanı I. İzzettin Keykavus (1219 – 1237) tarafından devrin ünlü doktorlarından Malatyalı Ebu-l Hasan Ela-Şamas El Hekim Selim El-Malati'ye yaptırılmıştır. Avlu ve etrafındaki mekânlar ise Alâeddin Keykubad devrinde inşa edilmiştir.
Sanatçı: Mimar Hasan Ağa onarımın başında bulunmuş ve yapıya bazı ilaveler yapmıştır.
Onarım Durumu: Yapının zaman içerisinde geçirdiği onarımlarla ilgili en önemli veri kuzey cephede yer alan onarım kitabesidir. Osmanlı Sadrazamı Köprülü Mehmet Paşa tarafından, Mimar Hasan Ağa’ya yaptırılan onarımda yapıya bazı ilavelerde yapılmıştır. Bu ilaveler neticesinde barınak kısmına bir ocak eklenmiş, arka duvarın üzerinde bulunan pencerelerin üst kısmı tonozla kapatılmıştır. Bunun dışında tüm yapının üst çatı örtüsü yenilenmiş ve orijinalinden alçak tutulmuştur.
Zaman içerisinde farklı düzeylerde yenilenmeler geçiren yapı Cumhuriyet döneminde özellikle 1958’den 1983’e kadar farklı zamanlarda Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Han en son 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.
Yapının barınak bölümü günümüzde belediye deposu, avluda bulunan mekanlar ise dükkan olarak kullanılmaktadır. Avluda bulunan eyvanlar ise camekânlarla kaplanmıştır.
Plan: Yapı, avlu ve barınak (kapalı bölüm) olmak üzere iki bölümden oluşan kuzey-güney doğrultusunda bir mimari kuruluma sahiptir. Barınak bölümü dikdörtgen, avlulu mekân ise kare planlıdır.Giriş eyvanında birbirini karşılayan sivri kemerli iki niş bulunmaktadır. Buradan çatıya çıkışı sağlayan merdiven doğu yöndeki duvar içinden sağlanmıştır. Girişin iki yanında eyvan şeklinde birer mekan yer almaktadır. Mekanlar birer kapı ile dış taraftan birbirlerine açılan dörder hücreye bağlanır. Avlunun doğu ve batı cephelerinde birbirilerini karşılayan tonoz örtülü dört eyvan bulunmaktadır. Bu eyvanların ortalarında birer hafifletme kemeri bulunur. Barınak bölümü avludan daha dar inşa edilmiştir. Bu bölüme önünde bulunan üç eyvanın ortasındakinden açılan bir kapı ile geçilir. Kapı oldukça sade tutulmuştur ve basık kemeri üzerinde üç farklı dilde kitabe bulunmaktadır. Dikdörtgen bir plan şemasına sahip olan barınak bölümü birbirine sivri kemerlerle bağlanmış beş kalın ayak ile üç sahına ayrılmıştır. Bu üç nefte beşik tonozla örtülü olup ortada olan daha geniş ve yüksektir. Yapının tonozlarında ayakların ortasından itibaren hafifletme kemeri kullanılmıştır. Barınağın kuzey duvarında bulunan şevli pencerenin dışında, barınakta başka bir pencere bulunmamaktadır. Tonozların hafifletme kemerleri arasında birer ışıklık açılmıştır. Kuzey duvarında orta sahn sekisinde bir ocak bulunmaktadır.
Üçboyutlu Özellik: Yapı kuzey-güney doğrultusunda, avlulu mekân ve barınak olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Kare planlı avlu yapıya daha sonra eklenmiştir. Bu özellik bir erken devir kurulumudur. Barınak kısmının batı cephesinde kareye yakın dikdörtgen biçimli üç payanda bulunmaktadır. Barınağın kuzey duvarında bulunan birer şevli pencerenin dışında barınakta başka bir pencere bulunmamaktadır. Tonozların hafifletme kemerleri arasında birer ışıklık açılmıştır.
Malzeme: Yapının geneli kesme taş ile kaplanmıştır. Cephe örgülerinde moloz taş kullanılmıştır.
Süsleme: Oldukça sade bir yapıdır. Yapının avlu taç kapısının çevresinde, avluda bulunan çatı saçaklarında ve odaların kemer kenarlarında basit profiller görülmektedir. Barınak kısmında birçok taşçı ustasının işaretleri görülmektedir.
Tarihlendirme: Mevcut kitabeler sayesinde, yapının inşa edildiği tarih bilinmektedir.
Değerlendirme: Yapı özellikle Anadolu kültürel mirasının ve paylaşımının önemli bir kanıtı olabilecek kitabelere sahiptir. Arapça, Ermenice ve Süryanice olarak yapıya yerleştirilmiş olan bu üç kitabe ortak bir yaşam kültürünün sembolü olarak değerlendirilmelidir. Yapı inşasından sonra birçok onarım geçirmiş ve birçok özelliğini koruyarak günümüze ulaşabilmiştir. Dikdörtgen planlı ve avlulu, eyvanlı yapı grubundandır.
Kaynakça: AYTAÇ, İsmail, Malatya ve Yöresindeki Türk-İslam Dönemi Yapıları Türk İslam Dönemi Yapıları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üni. Sos. Bilm. Ens. Konya, 1998.
ERDMANN, Kurt-Hanna ERDMANN, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, II-III, Berlin, 1976.
KARPUZ,Haşim-KUŞ,Ahmet ,Anadolu Selçuklu Eserleri Fotoğraf Albümü I-II,Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları,İstanbul,2008.