Yerin adı: Yapı, Kahraman Maraş ilinin Elbistan ilçesi Güneşli mahallesinde bulunmaktadır.
Yapım Tarihi: H. 637 / M. 1239-40
Kitabe: Taçkapı üzerinde, Selçuklu nesihi hat ile dört satır halinde Arapça yazılmış kitabesi günümüze ulaşmıştır. Yapıda 1816 yılında meydana gelen depremin ardından gerçekleştirilen onarıma ait kitabe de yapının son cemaat yerinde iki satır halinde düzenlenmiştir.
Vakfiye: Yapıya ait vakfiye bulunamamıştır.
Kurucu: Emir Mübarizeddin Çavlı
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Yapıda meydana gelen ve bilinen ilk tahribat 1506 yılında Şah İsmail’in Elbistan’da yaptığı yıkım sırasında tahrip olmasıdır. Yapının IV. Mehmed, II. Mahmud dönemlerinde meydane gelen depremlerde tahrip olduğu bildirilmektedir. Bölgede 1816 yılında olan depremde tahrip olan yapının bu tarihte gerçekleştirilen onarımına ilişkin kitabe son cemaat yerinde bulunmaktadır. Yapılan tüm onarımlar sonrasında yapının orijinal hali büyük oranda kaybedilmiştir. Özellikle örtü sistemi tamamen yenilenmiştir. Bina 1901 yılında gerçekleştirilen onarım sırasında mimari üslubuna uygun olmayan bir şekilde mihrabı ve minberi yenilenmiştir. Yapı son zamanlarda restore edilmiştir.
Plan: Günümüzdeki hali ile yapı kare planlı harim ve son cemaat yerinden oluşmaktadır. Harim merkezde kubbe dört ana yönde de yarım kubbelerle örtülmüştür. Ayrıca harimin köşeleri dört küçük kubbe ile örtülmüştür. Kuzeyden yapıya bitişik konumdaki son cemaat yeri ise üç birime ayrımlı ve bu birimler çapraz tonoz ile örtülmüştür. Yapı doğu ve batı cephelerde birer, güney cephede mihrabın iki yanında birer pencere ile aydınlatılmıştır. Yapının minaresi ise son cemaat yerinin kuzey batı köşesinde yer alır.
İç mekân, yapının geçirdiği onarımlara bağlı olarak bazı değişikliklere maruz kalmıştır. Özellikle 1901 yılında gerçekleştirilen onarımda yapının mihrabında siyah ve gri renkte kesme taşlar kullanılmışken minberde de beyaz ve gri renkte mermer kullanılarak farklı bir üslup geliştirilmiştir.
Üçboyutlu Özellik: Yapının cephelerinde pencereler ve mihrabı destekleyen payanda haricinde farklı bir unsur bulunmaz. Dört yarım kubbe ile açılan merkezi kubbenin kasnağı payandalarla desteklenmiştir. Son cemaat yeri dışa payelere oturan üç sivri kemerle açılmaktadır. Kemerler günümüzde camekânla kapatılmıştır.
Malzeme: Yapının moloz taş dolgusu düzgün kesme taşla kaplanmıştır. Yapıda mermer malzeme minberde ve yapının kitabelerinde kullanılmıştır. Ayrıca 1901 yılında gerçekleştirilen onarım sırasında siyah ve gri renkte taşlar kullanılmıştır.
Süsleme: Camide süsleme programına ait ilk düzenleme ile taçkapıda karşılaşılır. Mukarnas kavsaralı taçkapıda Anadolu Selçuklu taçkapılarında sık sık kullanılan bordürler yerine kaval silmelerle çerçevelendirilmiştir. Son cemaat yerine açılan üç dilimli ikiz kemerli pencere sahip olduğu form itibari ile süsleme programı içerisine dâhil edilebilir.
Tarihlendirme: Yapının günümüzdeki hali araştırmacılara bu kitabenin başka bir Anadolu Selçuklu binasından geldiği yönünde bir görüş bildirmelerine sebep olmuştur. Fakat yapının alt kısmı ve örtüsü arasındaki uyumsuzluk, caminin çeşitli yerlerinde görülen ve erken tarihlere göndermede bulunan mimari unsurlar kitabenin bu yapıya ait olduğunu göstermektedir. Diğer taraftan Anadolu Selçuklu sonrası siyasi bakımdan karmaşanın hâkim olduğu bölge Şah İsmail tarafından tahrip edilmiştir. Ayrıca Osmanlı döneminde yaşanılan depremlerinde yapıyı tahrip ettiği de bilinmektedir. Dolayısı ile yaşanılan tüm bu olaylar sonrasında yapının günümüzdeki görünümünü kazandığı kabul edilebilir.
Değerlendirme: Elbistan Ulu Camii sahip olduğu kitabe sayesinde Anadolu Selçuklu dönemine tarihlenebilmektedir. Fakat yapının süreç içerisinde geçirmiş olduğu çeşitli tahribatlar sonucu orijinalliğini yitirmiştir. Yapının son cemaat yerindeki örtü sistemi, son cemaat yerine açılan üç dilimli ikiz pencere ve iç mekânda mihraba dikey üç sahna işaret eden düzenleme taçkapıdaki kitabe haricinde yapının erken tarihlerde inşa edildiğini gösteren unsurlardır.
Kaynakça: DURUKAN, Aynur, “Elbistan Ulu Camii”, Kültür ve Sanat, S. 10, 1991.
GÜNDOĞDU, Hamza; “Elbistan Ulu Camii’nin Tarihlenmesi İle İlgili Bazı Düşünceler”, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Konresi Bildiriler I, SÜSAM, Konya, 2001, s.347-354.