Yerin adı: Şeyh Hamid Mahallesi, Güzel Baba Sokak'ta, Baba Yusuf Hakiki Külliyesi yakındadır. (Sokak adı bugün 3302. Sokak olarak geçmektedir).
Yapım Tarihi: 13.yy’ın ilk yarısı.
Kitabe: 1994 yılında yapılan kazılarda hanikahın doğusunda mermer yapılmış yazıları tahrip olmuş bir kitabe parçası bulunmuştur. Kitabe üzerinde ‘’(e)l-mübarketü’l – emir el-e……714 (M.1314-15) senesinde yazıldı’’ yazılıdır.[1]
Vakfiye: Muhtelif kaynaklarda Fatih ve II. Bayezid devrinden vakıf kayıtları mevcuttur.[2] Bunun dışında Kanuni ve III.Murat devirlerindeki yazım defterlerinde de yer almaktadır.[3] Bu belgelerden birinde hanikahın gelir kaynakları sıralanmıştır:
Aksaray’a bağlı Gazicik Köyü'nden.
Aksaray'a bağlı Tutak Köyü’nden.
Aksaray'a bağlı Danişmendli Çiftliğinden ve tevabiinden.
Hankâhın yanında, iki çay arasında bir kıt’a zemin.
Kerem Şah zemini. İmamet ciheti Melik Mahmud Mescidi'nindir. Bu bir kıta zemindir.
Kerem Şah Bağı yanında bir kıta zemin.
Kızılcaköy ardında bir kıta zemin.[4]
Kurucu: Bilinmiyor.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: 1992 yılında başlayan kazı çalışmalarına kadar yapı büyük ölçüde toprak altında ve özellikle kuzey kısımları ve kubbeleri yıkıktı. Kazı ve temizlik çalışmaları muhtemelen aralıklarla 2002 yılına kadar devam etmiştir. 2002 yılı Darphane kazısında yapıyı ayakta tutabilmek için demir payandalarla (demir konstrüksiyon) desteklenmiştir.[10] Yapının 2014-2015 yılından itibaren restorasyon ve onarım çalışmalarının başlatıldığına dair haberler mevcuttur.[11] Muhtemelen 2018 yılında bu çalışmalar tamamlanmış, yapı büyük bir onarımdan geçirilmiştir. Eskiyen taşlar değiştirilmiş, kubbeler onarılmış ve kurşunla kaplanmıştır.[12]
Plan: Yapı genel hatları ile zaviyeli camiler planına sahiptir. Ancak yapılan son kazılarla simetrik bir plan kuruluşuna sahip olmadığı anlaşılmıştır. Kuzeydoğu-güneybatı aksında kurulan yapının art arda yer alan kubbeli mekanlarını güneydeki kubbeli mekânın başlangıç sınırlarına kadar U biçimde mekanlar sarmaktadır. Kubbeli kapalı avlu bölümüne kuzeyde beş birimden oluşan bölümün ortasında yer alan tonozlarla örtülü uzun dehlizden girilmektedir. Orta bölüme açılan yan mekanlardan sadece doğuda eyvan görülmektedir. Eyvanlı birimin güneyinde asimetrik bir başka birim yer almaktadır. Bu birim kuzeyden dışarıya, güneyden eyvana, doğudan orta bölüme pencerelerle açılmaktadır. Orta mekanın batısında ise yan yana asimetrik planlı iki mekan yer almaktadır. Giriş aksındaki birinci kubbeli mekana bitişik olan diğer kubbeli mekan dışarıya poligonal bir mihrap çıkıntısı yapmaktadır.
Üçboyutlu Özellik: Yapının kuzeyindeki girişi ve kuzeybatı yönündeki odası iki katlıdır.[6] Yapının kuzeydeki alt kat giriş dehlizinin üstünde yer alan ikinci kat dehlizi kemerle ikiye bölünmüş, birinci bölüm kubbe ile ikinci bölüm tütekli örtü ile örtülmüştür. Yapılan kazılarda yapının kuzey bölümlerinde tandır ve ocaklar bulunmuştur.[7]
Malzeme: Yapıda malzeme olarak kesme taş, düzgün olmayan kesme taş, moloz taş, tuğla ve çini kullanılmıştır.
Süsleme: Yapının girişinde çapraz tonozlarla örtülü uzunlamasına dikdörtgen holdeki tonozlar alçı zeminli levhaya kakılmış tuğla ve firuze çinilerle bezenmiştir. Etrafı tuğla ile çevrilmiş altıgen levhaların firuze renkli çiniler 12 köşeli yıldız, altı köşeli yıldız, altıgenler ve baklavalar şeklinde kesilmiş çini ve tuğlalar yerleştirilmiştir.[8] 1992 yılına kadar görülebilen süslemeler yapı içerisinde yakılan ateş sonucu kararmıştır. Ana mekânın kuzey duvarında içeriden dışarıya çıkışı sağlayan, sivri kemerli bir kapıda yer alan iki süsleme kuşağından birincisinde geometrik, ikincisinde örgü şeklinde süsleme yer almaktadır. Kapı kemerinin iki yanında birer gülbezek vardır.[9]
Tarihlendirme: Kazılarda ortaya çıkan kitabede M.1314-15 tarihini gösterse de araştırmacılar hanikahın plan tipinden ve yapıda bulunan çini süslemelerin ve tuğla örgülerin özelliklerinden dolayı yapıyı 13.yy’ın ilk yarısına tarihlendirmektedirler.[5]
Değerlendirme: Yapının kazıları sırasında bulunan kitabe M. 1314-15 tarihini verse de araştırmacılar yapıyı 13.yy’ın ilk yarısına tarihlendirmektedirler. Aksaray’da sikke basıldığı tarihi kaynaklarda mevcuttur. Halkın Darphane olarak zikrettiği bu yapının darphane olarak kullanılıp kullanılmadığı henüz tespit edilememiştir. Ancak yapılan kazılarda özellikle yapının kuzey kısımlarında pek çok tandır ve ocak buluntusu akıllarda soru işareti bırakmaktadır. Yapının kazıları esnasında Roma ya da Bizans devrine ait bir kısım temeller bulunması yapının bu temeller üzerinde yapıldığını göstermektedir.
Kaynakça:
[1] Bekir Deniz, ‘’Belgeler Işığında Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahı Veya ‘’Darphane’’ Diye Bilinen Yapının Tarihlendirilmesi’’, Sanat Tarihi Dergisi VIII, İzmir 1996, s. 36.
[2] Bekir Deniz, a.g.m.,1996, s. 36, 37.
[3] İ.H. Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi I, 1974, s. 1402
[4] İ.H. Konyalı, a.g.e., 1974, s. 523.
[5] Bekir Deniz, a.g.m., 1996, s. 34.
[6] Bekir Deniz, a.g.m.,1996, s. 33.
[7] Eser Gültekin, ‘’Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahı (Darphane) Kazısı-2002’’ Sanat Tarihi Dergisi XIII/1, Nisan 2004, s. 53.
[8] Şerare Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişimi, İstanbul 1972, s. 42,43.
[9] Bekir Deniz, a.g.m., 1998, s.18.
[10] Bekir Deniz, ‘’Darphane Kazısı (Aksaray) 2002’’, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları Ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 2-5 Kasım 2016, Sakarya.
[11] https://www.haberler.com/darphane-binasi-olarak-bilinen-hangah-restore-5632736-haberi/http://aksarayhaberci.com/haber/selcuklularin-sekiz-asirlik-hangahi-yeniden-canlanacak-13052.html
[12]https://www.google.com/maps/place/Melik+Mahmud+Gazi+Hangah%C4%B1(Darphane)/@38.379313,34.032991,3a,75y,90t/data=!3m8!1e2!3m6!1sAF1QipPGb3Q6fjL5oPdpwnSgGzn0Ts7ll14WDqpjRs0S!2e10!3e12!6shttps:%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipPGb3Q6fjL5oPdpwnSgGzn0Ts7ll14WDqpjRs0S%3Dw152-h86-k-no!7i1920!8i1080!4m13!1m7!3m6!1s0x14d6713ae4838527:0x6c2cc6f7d8831d76!2s%C5%9Eeyh+Hamit,+3302.+Sk.,+68200+Aksaray+Merkez%2FAksaray!3b1!8m2!3d38.3796893!4d34.0327098!3m4!1s0x0:0x62c3d657d1e5de90!8m2!3d38.379313!4d34.032991
DENİZ, Bekir; ‘’Belgeler Işığında Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahı Veya ‘’Darphane’’ Diye Bilinen Yapının Tarihlendirilmesi’’, Sanat Tarihi Dergisi VIII, İzmir 1996.
DENİZ, Bekir; ‘’ Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahı (Darphane) Kazısı’’ Sanat Tarihi Dergisi IX, İzmir 1998.
DENİZ, Bekir; ‘’Darphane Kazısı (Aksaray) 2002’’, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları Ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 2-5 Kasım 2016, Sakarya.
GÖRÜR, Muhammet; Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde Aksaray şehri, Hacettep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalı., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1991.
GÜLTEKİN, Eser; ‘’Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahı (Darphane) Kazısı-2002’’ Sanat Tarihi Dergisi XIII/1, Nisan 2004.
KONYALI, İ.H.; Abideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi I, 1974.
Yetkin, Şerare; Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişimi, İstanbul 1972.
https://www.google.com/maps/place/Melik+Mahmud+Gazi+Hangah%C4%B1(Darphane)/@38.379313,34.032991,3a,75y,90t/data=!3m8!1e2!3m6!1sAF1QipPGb3Q6fjL5oPdpwnSgGzn0Ts7ll14WDqpjRs0S!2e10!3e12!6shttps:%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipPGb3Q6fjL5oPdpwnSgGzn0Ts7ll14WDqpjRs0S%3Dw152-h86-k-no!7i1920!8i1080!4m13!1m7!3m6!1s0x14d6713ae4838527:0x6c2cc6f7d8831d76!2s%C5%9Eeyh+Hamit,+3302.+Sk.,+68200+Aksaray+Merkez%2FAksaray!3b1!8m2!3d38.3796893!4d34.0327098!3m4!1s0x0:0x62c3d657d1e5de90!8m2!3d38.379313!4d34.032991
https://www.haberler.com/darphane-binasi-olarak-bilinen-hangah-restore-5632736-haberi/http://aksarayhaberci.com/haber/selcuklularin-sekiz-asirlik-hangahi-yeniden-canlanacak-13052.html