Yerin adı: Tunceli ili, Mazgirt ilçe merkezinde, aynı adı paylaştığı caminin yakınında bulunmaktadır.
Yapım Tarihi: H.650 / M.1252.
Kitabe: Yapıdan günümüze ulaşmış bir kitabenin varlığı bilinmemektedir.
Vakfiye: Yapıya ait vakfiye bulunamamıştır.
Kurucu: Caminin banisi II. Kılıç Arslan’ın Oğlu II. Süleyman Şah’ın kızı Elti Hatun’dur. Kayseri Külük Camii’ni onartan Atsız Elti Hatun ile Mazgirt’teki cami, çeşme ve türbeyi inşa ettiren Elti Hatun farklı kişilerdir.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Günümüze iyi denilebilecek durumda ulaşan yapı geçirdiği bazı onarımlarla günümüze ulaşmıştır. Binanın güneybatı yönünde yer alan giriş eyvanının tonoz örtüsü yıkılmış ve binanın girişinde yer alan geometrik süslemeler tahrip olmuştur. 1971’de yakınındaki cami ile birlikte restore edilmiştir.
Plan: Camiden ayrı olarak inşa edilen kümbet sekizgen planlı ve tek katlıdır. Güneybatıda yapıya girişi sağlayan kapı açıklığı öncesinde giriş eyvanı ünitesi bu tür yapılarda çok sık rastlanılan bir unsur değildir. Sekizgen gövdeli binanın; kuzeybatı, kuzeydoğu ve güneydoğu yüzeylerinde yer alan pencere açıklıkları iç mekanı aydınlatmaktadır. Bina sekizgen gövde ile uyum sağlayan yine sekizgen bir külahla örtülmüştür.
Tek katlı binanın iç mekanı sade bir görünüm sergilemektedir. Dıştan sekizgen külah örtü iç kısımda da aynı formu yansıtmaktadır.
Üçboyutlu Özellik: Gayet sade cephelerde dikkat çeken tek unsur, sekizgen gövdeli yapının; güneydoğu, kuzeydoğu ve kuzeybatı yüzeyinde yer alan dikdörtgen pencerelerdir.
Malzeme: Yapının inşasında kesme ve moloz taş kullanılmıştır.
Süsleme: Süsleme unsuruna sadece yapının güneybatıya bakan giriş kapısında rastlanılır. Kapının etrafında görülen yüksek ve alçak profiller haricinde, en dışta alttan yukarı doğru yükselen geometrik geçme kompozisyonlarına yer verilmiştir.
Tarihlendirme: Yapının her ne kadar günümüze ulaşan bir kitabesi bulunmasa da Elti Hatun Camii’nin inşa tarihi kümbet içinde geçer kabul edilmektedir.
Değerlendirme: Tunceli-Mazgirt’te yer alan kümbet, aynı kişinin baniliğini üstlendiği cami ve çeşme ile bir yapı grubu oluşturmaktadır. Cami ile aynı döneme tarihlendirilen kümbet süsleme ve plan özellikleri ile de 1250’li yıllara bir gönderme yapmaktadır. Yapıda asıl dikkat çeken unsur, giriş eyvanı olarak nitelenen kısımdır. Anadolu Selçuklu döneminde inşa edilmiş mezar anıtlarında sık karşılaşılan bir uygulama değildir.
Kaynakça: ASLANAPA, Oktay, Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1991.
DURUKAN, Aynur; “Anadolu Selçuklularında Kadın Baniler”, Vakıflar Dergisi, S. 27, Ankara, 1998, s. 15-36.
ÖNGE, Yılmaz; Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, TTK, Ankara, 1997.
ÖNKAL, Hakkı, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Sayı:91, Ankara, 1996.
ÖZKAN, Haldun; XI-XIII. Yüzyılda Anadolu Türk Mimarisinin Oluşumunda Doğu Anadolu’nun Rolü, (Basılmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2000.
TUNCER, O. Cezmi; “Tunceli-Mazgirt Elti Hatun Camii”, Önasya, C. VII, S. 75, 1971.