Yerin adı: Denizli-Isparta karayolu üzerinde yer alan anıt, Akköy beldesinin girişinde yer alır. Yapı yayınlarda Goncalı Hanı ve Boz Han adlarıyla da bilinmektedir.
Yapım Tarihi: H.652 / M. 1254 tarihinde inşa edilmiştir.
Kitabe: Yapının avlu ve kapalı bölüm taçkapılarında birer inşa kitabesi yer almaktadır. Kaplı bölüm taçkapısı üzerinde Arapça beş satır halinde düzenlenmiş bir kitabe yer alır. Avlu taçkapısı üzerinde de yine Arapça beş satır halinde düzenlenmiş kitabe yer alır.
Hanın kapalı bölüm taçkapısında yer alan beş satırlık Arapça kitabe;
el-Sultânî
Imâretü hâzâ’l-hân el-mübarek fî eyyâmi’s-Sultan
el-a’zam ‘ızze’d-dünyâ ve’d-dîn Ebu’l Feth Keykavûs
bin Keyhüsrev kasîmü Emîrü’l-Mü’minîn fî târîh âhiri Receb sene
İhdâ ve hamsîne ve sittemieh el-‘abdü’l-zaîf el-muhtâc ilâ rahmeti’l-lâhi
Te’âlâ Karasungur bin Abdullah
el-Sultani, bu kutlu hanın yapımı altı yüz elli bir senesinin Receb ayının sonlarında, müminlerin emirinin ortağı, Keyhüsrev’in oğlu büyük sultan, İzze’d-dünya ve’d-din Ebul Feth Keykavus’un günlerinde, zayıf kul, yüce Allah’ın rahmetine muhtaç Abdullah oğlu Karasungur (eliyledir)
Hanın Avlu taçkapısı üzerindeki Arapça kitabesi;
İmâretü hâzâ’l-han fî eyyami’s Sultân el-a’zam zıllu
Allâhi fî’l-âlem ‘zze’d-dünyâ ve’d-dîn Ebu’l Feth Keykâvus bin Keyhüsrev
Kasîmü Emîrü’l-Mü’minin fî târih gurrati Cemâziyelâhireti sene isna hamsin
Ve sittemieh el-abdü’l-za’if el-muhtac ilâ rahmeti’l-lâhi te’âlâ Karasungur bin
(el-Sultânî)
Bu hanın yapımı altı yüz elli iki senesinin Cemâziyelâhir ayının başlarında, müminlerin emirinin ortağı, Keyhüsrev’in oğlu, büyük sultan, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi, İzze’d-dünya ve’d-din Ebu’l Feth Keykavus’un günlerinde zayıf kul, yüce Allah’ın rahmetine muhtaç Abdullah oğlu Karasungur (eliyledir).
Vakfiye: Yapıya ait vakfiye günümüze ulaşmamıştır
Kurucu: Yapı avlu ve kapalı bölümünün inşasına dair kitabeler mevcut olsa da kitabelerin tahrip olması inşa tarihlerinin farklı okunmasına sebep olmuştur. Fakat kitabe üzerinde K. Erdmann detaylı bir çalışma gerçekleştirmiştir. Böylece handa, ilk H. 651 / M. 1253 tarihinde kapalı mekanının inşa edildiği H. 652 / M. 1254 yılında da avlu bölümünün inşa edildiği kabul edilir.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Yapının üzerinde herhangi bir onarım kitabesi bulunmasa da yapının Anadolu Selçukluları sonrasında da kullanılan yapının bazı mekanlarında birtakım değişiklikler yapılmıştır. Cumhuriyet sonrasında oldukça harap olan yapının, eski fotoğraflarından bazı bölümlerinin yıkık olduğu görülebilir. 1970’li yıllarda yapılan restorasyon çalışması ile çok daha fazla harap olması önlenen yapının bazı bölümleri yıkılmış ya da kesme taş kaplaması dökülmüş durumdadır. Özellikle de hanın hamamı olduğu söylenen bölümün örtüsü ve duvarları yıkılmış durumdadır. Avlu ve kapalı mekanın bazı kesme taş kaplamaları dökülmüştür. Son yıllarda turizm projesi kapsamında değerlendirilmesi düşünülen yapı herhangi bir işlev taşımamaktadır. Proje dahilinde başlanan inşaat işlemlerinin izleri görülmektedir.
Plan: Açık avlu ve kapalı mekândan oluşan bina, karma plan tipinde bir Anadolu Selçuklu kervansarayıdır. Güneydoğu-kuzeybatı yönünde gelişim gösteren yapıda ilk dikkat çeken, kapalı mekânın avlu mekânına kıyasla küçük ölçekte tutulmasıdır.
Kareye yakın dikdörtgen planlı avluya giriş güneydoğuda yer alan dışa taşkın taçkapı vasıtası ile gerçekleştirilir. Avlunun sol tarafı ya da kuzeydoğusu beşik tonoz örtülü ve iki katlı bazı mekânlar yerleştirilmiştir. Güneydoğudan, kuzeybatıya doğru ilk mekân hamam olarak kullanılan iki katlı bölümdür. Hamamın devamında avluya açılan bir eyvan ve kare planlı kapı açıklıkları bulunan iki mekân sıralanır. Avlunun sağ tarafı veyahut güneybatısında çift revak sistemi, iki kat halinde düzenlenen ve üst katı mescit olarak hazırlanmış bölümde son bulur. Harap durumdaki hamamın ikinci katına ulaşımı sağlayan merdiven sistemi günümüze ulaşamasa da mescit ve avlunun damına çıkan merdiven sistemi takip edilebilmektedir. Avlunun sol tarafında, kapalı mekâna bitişik mekânın kapısı önünden itibaren yükselmeye başlayan merdivenle avlunun damına ulaşılır. Mescide çıkan merdiven sistemine avlu taçkapısı yanında açılmış basık kemerli küçük bir kapı ile ulaşılmaktadır.
Üçboyutlu Özellik: Kare planlı kapalı mekâna giriş, avlu taçkapısı ile aynı aks üzerinde yer alan dışa taşkın bir taçkapı ile sağlanır. Kapalı mekân ortadaki yandakilerden geniş olmak kaydıyla boylamasına uzanan üç sahna ayrılmıştır. Güneydoğu-kuzeybatı yönünde uzanan sivri kemerli beşik tonozlarla örtülen mekân, kuzeydoğuda iki, kuzeybatıda yer alan bir mazgal pencere ile aydınlatılmaktadır.
Malzeme: Yapıda kullanılan asıl malzeme hanın adlandırılmasına da sebep olan beyaz renkli kesme taşlardır. Bunun dışında yoğun devşirme malzeme kullanılan yapıda kırma ve moloz taşların kullanıldığı da görülmektedir.
Süsleme: Özellikle avlu taç kapısı üzerinde zengin bir süsleme programı görülmektedir. Taç kapıda geometrik desenler bitki ve hayvan motifleriyle beraber kullanılmıştır. Kapının dış bordürlerinde svastikalar peşi sıra dizilmiştir ve aralarda kalan boşluklara ise stilize hayvan motifleri yerleştirilmiştir. Bu portal bir sultan yapısı mimarisi için yapılmışçasına yoğun bezemelidir.
Kapalı mekâna girişte bulunan kapı ise çok daha sadedir. Bu kapıda sadece svastikalardan oluşan bir bezeme programı bulunmaktadır. Avluya bakan eyvanlarda üzengi taşlarını oluşturan aslan figürlü taş konsollar bulunmaktadır.
Hanın cephe örgüsünde birçok devşirme malzeme kullanıldığı görülmektedir. Özellikle güney cephede portalin batısında bulunan bir devşirme parçada medusa başı ve altında aslanlı parça ilgi çekicidir.
Tarihlendirme:
Değerlendirme: Anadolu Selçuklu iki bölümlü hanları tipinde inşa edilmiş olan yapı günümüze ulaşabilmiş önemli örneklerden biridir. Yapının ilgi çeken farklılıkları ise kapalı ve açık bölümlerin orantısızlığı ile birlikte kapalı bölümün oldukça küçük inşa edilmesidir. Yapı önemli han uygulamalarından biridir ve büyük oranda sağlam kalarak günümüze ulaşabilmiştir.
Kaynakça: "-BAYHAN,Ahmet Ali, “Ak Han(Goncalı Hanı)”,Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı,Ankara,2007,s.287-303.
-DEMİR,Ataman, ""Anadolu Selçuklu Hanları.Akhan 'Denizli' "" , İlgi,57 (1989), s. 9-13.
-KARPUZ,Haşim-KUŞ,Ahmet ,Anadolu Selçuklu Eserleri Fotoğraf Albümü I-II,Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları,İstanbul,2008.
-DURUKAN, Aynur, “Ak Han’ın Süsleme Programı”,Güner İnal’a Armağan,Ankara 1993,s.143-160.
"